KARBON PİYASALARI

Genel Kapsam

Enerji Piyasası Düzenleme Kurumu (EPDK) tarafından Karbon Piyasalarının İşletilmesine İlişkin Yönetmelik taslağı hazırlanmış ve 13 Kasım 2023 tarihinde EPDK’nın internet sayfasında yayımlanarak kamuoyu görüşlerine sunulmuştur. Bu yazımızda tahsisatların/emisyon ticareti kapsamında uygun görülen standart sözleşmelerin/belgelerin alış satışının gerçekleştirilebilmesi için kurulması planlanan karbon piyasası ile neler öngörülüyor, açıklayacağız…

Emisyon Ticaret Sistemi (ETS) ile sera gazı emisyonları sınırlandırılmakta ve ticareti (cap and trade) yapılmaktadır. İklim Değişikliği Başkanlığı tarafından ETS kapsamında belirlenen işletmeciler, gerekli bilgi ve belgeleri sunmak ve yıllık katılım ücretini yatırmak suretiyle EPİAŞ tarafından işletilmesi planlanan karbon piyasalarında işlem yapabilmek amacıyla İşlem Kayıt Sisteminde (İKS) hesap açtırırlar.

Birincil ve ikincil karbon piyasalarının işletimini EPİAŞ yapacaktır. Birincil Karbon Piyasasında (BKP) tahsisatların ihale yöntemiyle ETS kapsamındaki yükümlü işletmecilere dağıtımı yapılırken, tahsisatların sürekli ticaret yöntemi ile alış satışının gerçekleştirilmesi spot ve fiziksel teslimatlı vadeli İkincil Karbon Piyasasında (İKP) gerçekleşir. Diğer bir ifadeyle; BKP ile tahsisatlara ilişkin yükümlülüklerin yerine getirilme ve yönetilme imkanı, İKP ile katılımcının hesabındaki tahsisatların yeniden ticarete konu edilebilme ve fiyat değişimine karşı hedging olanağı sağlanmış olur. Her iki piyasada gerçekleştirilen işlemler yine EPİAŞ tarafından işletilen Emisyon Ticaret Piyasa Yönetim Sistemi (ETPYS) üzerinden yapılır. Hem BKP hem de spot karbon piyasasına katılmak için ETPYS üzerinden kayıt başvurusu yapılır. İKS’de hesap açılması ve ilgili katılım anlaşmalarının imzalanmasının ardından piyasa katılımcısı olmaya hak kazanılır.

Taslakta sıklıkla karşımıza çıkan “Tahsisat”, belirli bir süre boyunca bir ton karbondioksit eşdeğerinde misli nitelikte sera gazı emisyon izni anlamına gelir ve bu izin devredilebilir, kaydi olarak ihraç edilebilir bir yapıya sahiptir.

Verilen bu genel bilgiler sonrası, yazımızın devamında kurulması planlanan birincil ve ikincil karbon piyasalarının işleyiş mekanizmasına değineceğiz.

Birincil Karbon Piyasası (BKP)

Tahsisatlar, EPİAŞ tarafından ihale yöntemiyle yıllık olarak belirlenen miktarda satışa sunulacak ve yıl içerisinde sunulacak toplam tahsisat miktarı, yine yıl içerisinde düzenlenecek ihalelere eşit miktarda dağıtılacaktır. Ayda en az bir ihale düzenlenecek ve ihale takvimi en geç kasım ayının son iş gününe kadar ilan edilecektir. İhaleler sonucunda elde edilen gelir, ETS kapsamındaki sektörler başta olmak üzere stratejik öncelikli sektörlerde faaliyet gösteren tüzel kişiler ile kamu kurum ve kuruluşlarının yeşil dönüşüm ve adil geçiş desteklerini kullanması veya bu desteklerinin kullanımının teşvik edilmesi için uygun mekanizmalar oluşturulması amacıyla kullanılacaktır.

BKP’ye kayıt yaptırmış olan piyasası katılımcıları ihalede doğrudan, minimum 1 lot olacak şekilde teklif verebilecektir, ki bu 1 lot 500 ton CO2 ve eşdeğeri sera gazı emisyon değerine karşılık gelmektedir. İhaleye teklif sunulabilmesi için yeterli miktarda teminat sunulması gerekmekte olup, ihaleye teklif sunulabilecek süre, bir seans gününde en az iki saat olacak şekilde belirlenir. EPİAŞ tek satıcı olduğu için katılımcılar yalnızca alış yönlü teklif verebilecek olup, diğer piyasa katılımcılarının tekliflerini görmez.

Sunulan bu teklifler en yüksek fiyattan en düşük fiyata doğru sıralanır ve satışa sunulan tahsisat miktarları ile alış teklifleri eşleştirilir. Satışa sunulan tahsisat miktarının tamamen veya kısmen eşleştiği en son alış teklifi fiyatı Karbon Referans Fiyatı (KRF) olarak belirlenir ve tüm katılımcılar eşleşen her bir teklif için KRF üzerinden hesaplanan tutarı öder. Ticari işlem onayının ardından tahsisatlar, eşleşen teklif sahibine EPİAŞ tarafından İKS’de transfer edilir. Sunulan tahsisatların tamamen eşleşmemesi durumunda EPİAŞ seansı iptal eder.

Spot Karbon Piyasası

Piyasa katılımcılarının İKS’deki hesaplarında yer alan tahsisatlara ilişkin alış ve/veya satış işlemleri gerçekleştirebildikleri, yani hem alış hem de satış yönlü teklif verilebilen, sürekli ticaret usulüne göre işletilen piyasalardır. Satış teklif miktarı piyasa katılımcısının elinde bulundurduğu tahsisat ile sınırlıdır. Diğer bir deyişle, piyasa katılımcılarının sunabileceği satış teklifi miktarı İKS’deki tahsisat miktarı ve aynı seans içerisinde spot karbon piyasasında aldığı tahsisat miktarı toplamını aşamaz. EPİAŞ’ın işleme açtığı kontratların, eşleşen fiyat üzerinden eşleşme miktarı kadar tahsisatının teslim alınma veya teslim edilme yükümlülüğü vardır. BKP’de olduğu gibi; piyasada işlem yapabilmek için teminat sunma zorunluluğu bulunmakta, işlem yapılabilecek minimum alış veya satış teklif büyüklüğünün 1 lot olması gerekmektedir. BKP’den farklı olarak 1 lot 1000 tahsisat (1000 ton karbondioksit ve eşdeğeri sera gazı emisyon değeri) olup, tekliflerde fiyatlar için TL/tCO2 cinsinden 50 kuruş ve katları, miktarlar için lot adeti kullanılacaktır.

Spot karbon piyasasında seansların, haftada en az bir iş günü saat 10:00-15:00 arasında açılması planlanmakta olup, ihtiyaç olması halinde yeni seans açılması da mümkündür. Seans süresince verilen teklifler tamamen veya kısmen eşleşebilir. Alış teklifi piyasa katılımcısının teklifteki miktarı aşmayacak tahsisatı satın almak için önerdiği azami fiyat iken, satış teklifi piyasa katılımcısının teklifteki miktarı aşmayacak tahsisatı satmak için önerdiği asgari fiyattır. Tahsisatın satışa konu edilmesi halinde eşleşme olana kadar bloke edilir ve ETPYS’de başka bir işleme konu edilemez.

Teklif defterinde yer almayan ve piyasa katılımcıları tarafından henüz aktif hale getirilmemiş teklifler Pasif, henüz eşleşmemiş olmakla birlikte teklif defterinde eşleşmeyi bekleyen teklifler Aktif olarak sınıflandırılır. Kontratlara ilişkin tekliflerin seans süresince ETPYS aracılığıyla EPİAŞ’a bildirilmesi ve kaydının tamamlanması ile aktif hale gelir.

Alış ve satış yönlü tekliflerde; önce alış teklif fiyatı, sonra miktarlar üzerinden karşılaştırılmak suretiyle eşleştirme yapılır. Aşağıda yer alan Şekil-1’de farklı alış teklifleri için eşleşme senaryoları, Şekil-2’de ise olası farklı satış teklifleri için eşleşme senaryolarında sistemin çalışma kurallarına yer verilmiştir.

Şekil-1: Farklı Alış Teklifleri İçin Eşleşme Kuralları

Şekil-2: Farklı Satış Teklifleri İçin Eşleşme Kuralları

Sistem katılımcıları arasında tahsisat ikili anlaşması yapılması halinde, anlaşmaya taraf olan her iki katılımcının da iş günleri içerisinde saat 10:00-15:00 arasında ETPYS aracılığıyla EPİAŞ’a ikili anlaşma bildirimi yapması gerekir. Bildirimi yapılan bu tahsisatlar, katılımcılarının İKS hesapları arasında bildirimin yapıldığı gün saat 15:05’te transfer işlemi gerçekleştirilir. Bildirimin yapılması ile transfer yapılana kadarki süre zarfında, satış yönlü bildirimde bulunanın İKS hesabında bloke edilir.

Piyasa katılımcılarının teminat yönetimi ve nakit takas işlemleri Sermaye Piyasası Kanunu uyarınca kurulan merkezi uzlaştırma kuruluşu tarafından yapılır. Bu kuruluşun, EPİAŞ tarafından belirlenmesi akabinde hem EPİAŞ hem de piyasa katılımcıları kendi nam ve hesabına, merkezi uzlaştırma kuruluşunda gerekli hesapları açar. Yine EPİAŞ, merkezi uzlaştırma kuruluşunun sunduğu bu hizmetler karşılığı alacağı hizmet bedeline ilişkin oranlar ile Türk lirası cinsinden nakit teminatların nemalandırılması hizmeti karşılığında tahsil edilecek olan fon yönetim komisyonu oranını piyasa katılımcılarına duyurur. Piyasa katılımcıları tarafından sunulan teminatlar, yaptıkları alış ve satış yönlü işlemlerin eşleşmeleri ve fatura ödemeleri dikkate alınarak artırılır veya azaltılır. Bu işlemler neticesinde piyasa katılımcısının birincil karbon piyasası ve spot karbon piyasası faaliyetlerine ilişkin olarak sunmuş olduğu toplam teminat tutarı, sunması gereken toplam teminat tutarını karşılamıyorsa, merkezi uzlaştırma kuruluşu tarafından kendisine yapılan teminat tamamlama çağrısını dikkate alarak eksik teminatı, saat 09:00-17:00 arasında merkezi uzlaştırma kuruluşuna ve/veya Piyasa İşletmecisine sunar.

Birincil karbon piyasası ve spot karbon piyasasında tahsisat alış ve/veya satışına ilişkin ticari işlem onayları dikkate alınarak, alışa göre borç, satışa göre alacak tutarlarının hesaplandığı uzlaştırma işlemleri yapılır. EPİAŞ tarafından ön uzlaştırma bildirimleri, seans günü saat 16:00’ya kadar, nihai uzlaştırma bildirimleri ise, seans günü saat 17:00’ye kadar ETPYS aracılığı ile ilgililere duyurulur ve tebliğ edilmiş sayılır. Kendisine ödeme yapılacak katılımcı, ilgili günden itibaren en geç 7 gün içinde, nihai uzlaştırma bildiriminde yer alan tutarlara göre düzenlediği faturayı EPİAŞ’a gönderir. Bu piyasa katılımcısı aynı zamanda fatura borçlusu ise borç tutarını fatura bedelinden mahsuplaşır. EPİAŞ tarafından alacaklıya yapılacak ödemeler, en geç fatura tebliğ tarihini takip eden üçüncü işgünü içerisinde, ilgili seans için piyasa katılımcılarından tahsil edilen tüm tutarların net alacak tutarlarına oranına göre, EPİAŞ’ın merkezi uzlaştırma kuruluşundaki hesabından ödenir. Benzer şekilde, EPİAŞ tarafından piyasa katılımcılarına iletilen bedeller, aynı piyasa katılımcısı fatura alacaklısı ise, alacak tutarı toplamı fatura bedelinden düşülerek borçlu tarafından EPİAŞ’ın merkezi uzlaştırma kuruluşundaki hesabına en geç fatura tebliğ tarihini takip eden ikinci iş günü ödenir.

Bu aşamada merkezi takas kuruluşunun tahsil etmesi gereken hizmet bedelleri de bu bedelin tebliğ tarihini takip eden üç iş günü içerisinde merkezi uzlaştırma kuruluşuna ödenir. Söz konusu bedellerin süresi içinde ödenmemesi halinde temerrüt faizi işletilir ve sırasıyla katılımcının cari hesabı, Türk lirası cinsinden nakit teminat fazlası ve Türk lirası cinsinden nakit teminatından karşılanır. Bunların da karşılamaması halinde diğer teminatlarına başvurulur ve karbon piyasalarında işlem yapması engellenir.

Ayrıntılı bilgi için bizimle info@lekasenergy.com mail adresi üzerinden irtibata geçebilirsiniz.